Η εξέλιξη του λόγου και της ομιλίας στα παιδιά

Το γλωσσικό σύστημα χωρίζεται σε τρεις φάσεις: Προγλωσσική, γλωσσική και μεταγλωσσική.

Προγλωσσική έκφραση

Γλωσσική έκφραση

Εμφάνιση πρώτων λέξεων

(11-13 μηνών)

Συνήθως ξεκινά με την προφορά ήχων ζώων μέσα από το ρυθμικό παιχνίδι ή προέρχονται από τη χρήση ορισμένων ήχων όταν ζητάει κάποιο αντικείμενο ή να κάνει κάποια δραστηριότητα. Ακολουθούν οι ρυθμικές επαναλήψεις των συλλαβών και λέξεων.

Αυτές οι ρυθμικές λέξεις για πολλά παιδιά  αποτελούν την πρώτη ονομασία πραγμάτων αλλά δεν είναι πάντα σταθερές μέχρι το λεξιλόγιο του παιδιού να έχει 10 λέξεις.

Είδη λέξεων που χρησιμοποιεί το παιδί

Οι πρώτες λέξεις τις οποίες χρησιμοποιεί το παιδί σχετίζονται με γνωστά και οικεία πρόσωπα ή αντικείμενα της καθημερινής ζωής.

Στην περίοδο μεταξύ 1 χρόνου και 3 μηνών και 2 χρόνων τα παιδιά εξελίσσουν λεξιλόγιο γύρω στις 50 λέξεις που σημαίνουν ανθρώπους, τροφή, μέρη του σώματος, ρούχα, ζώα, αντικείμενα στο σπίτι και μέσα μεταφοράς.

Στην αρχή χρησιμοποιούν αυτές τις λέξεις πολύ συγκεκριμένα. (π.χ μπαμπά σε σχέση μόνο με τον πατέρα τους ή γάτα μόνο για τη γάτα τους).

Σε ηλικία 14 – 15 μηνών όταν η γλώσσα αρχίζει να εξελίσσεται, αυτές οι λέξεις αποκτούν πολλές και διαφορετικές σημασίες.

Έτσι «μπαμπάς» μπορεί να σημαίνει και να σχετίζεται με κάθε αντρικό πρόσωπο που βλέπουν ή γάτα μπορεί να σχετίζεται με όλα τα ζώα ή αντικείμενα που μοιάζουν με γάτα ή έχουν τέσσερα πόδια.

Στο δεύτερο μισό του 2ου χρόνου, η γλώσσα αποκτά περισσότερη ελαστικότητα και το παιδί είναι σε θέση όχι μόνο να καταλαβαίνει αλλά και να ρωτάει και να μιλάει για πράγματα που δεν είναι παρόντα.

Συνήθως, πρώτα εμφανίζονται τα ουσιαστικά και σε σύντομο χρονικό διάστημα και τα ρήματα.

Επιρρήματα, επίθετα και προθέσεις εμφανίζονται γύρω στον 2ο χρόνο και οι αντωνυμίες αργότερα.

Οι σύνδεσμοι σπάνια εμφανίζονται πριν τα 2 ½ χρόνια.

Η σημασία της πρώτης μορφής ομιλίας

Καθώς η γλωσσική εξέλιξη προχωρά, μια λέξη μπορεί να εκφραστεί με πολλές και διάφορες σημασίες.

Η λέξη «μπαμπάς» πια μπορεί να σημαίνει το καπέλο του μπαμπά ή που πήγε ο μπαμπάς ή να εκφράζει τη χαρά του με την επιστροφή του πατέρα στο σπίτι.

Τα μικρά παιδιά μπορούν με μια λέξη να εκφράσουν πολλά περισσότερα από τη σημασία μιας μοναδικής λέξης. Όταν το παιδί μας λέει «νερό» αυτό δεν χρησιμοποιεί τη λέξη μόνο σαν ονομασία ενός αντικειμένου αλλά μπορεί να τη χρησιμοποιεί για να δηλώσει ότι «θέλω νερό» ή «να το νερό».

Οι γονείς είναι δύσκολο να προσδιορίσουν την ακριβή σημασία.

Εκφράσεις δύο λέξεων

Τα παιδιά σε αυτή την περίοδο είναι σε θέση να καταλαβαίνουν και να προφέρουν αρκετές λέξεις.

Μερικούς μήνες αργότερα με τον ίδιο τρόπο που ξεκίνησαν να προφέρουν τις πρώτες λέξεις, ξεκινούν να συνδυάζουν αυτές τις λέξεις και σχηματίζουν πρώτες εκφράσεις.

Στην αρχή ο συνδυασμός των λέξεων μπορεί να είναι σταθερός και τα παιδιά τον χρησιμοποιούν σαν μια λέξη χωρίς να γνωρίζουν ότι στην ουσία χρησιμοποιούν παραπάνω από μια λέξη.

Σύντομα οι εκφράσεις των δυο λέξεων εμπλουτίζονται.

Αυτή η εκφορά λέγεται «τηλεγραφική». Από αυτές τις φράσεις λείπουν μικρές λεξούλες όπως: προθέσεις, σύνδεσμοι καθώς και βοηθητικά ρήματα. Το παιδί λέει: «εγώ μεγάλο» αντί να πει «εγώ είμαι μεγάλο» κ.α

Το παιδί επίσης είναι σε θέση να απαντά σε μεγάλη ποικιλία προτάσεων, παραγγελμάτων και σε απλές ερωτήσεις που απαιτούν μονολεκτικές απαντήσεις «ναι – όχι», «θέλεις να πιεις γάλα;» «ναι».

Το παιδί βέβαια καταλαβαίνει πολλά περισσότερα από αυτά που αρθρώνει, δηλαδή, ο εσωτερικός του λόγος είναι ικανοποιητικά αναπτυγμένος και το παθητικό του λεξιλόγιο σε πολύ καλά επίπεδα.

Ο πλούτος του παθητικού λεξιλογίου και κατά συνέπεια ο εσωτερικός του λόγος, εξαρτάται από το περιβάλλον στο οποίο ζει και μεγαλώνει ένα παιδί καθώς και από τις προσπάθειες των δικών του ανθρώπων που συμβιώνουν μαζί του (μητέρα, πατέρας, αδέρφια, γιαγιά, παππούς). 

Οι προσπάθειες των γονιών πρέπει να προσανατολίζονται στην κατεύθυνση εκμάθησης νέων πραγμάτων, όπως για παράδειγμα ονομασίες αντικειμένων. Είναι πραγματικά πολύ σημαντική στιγμή και ταυτόχρονα αποτελεί σπουδαία κατάκτηση όταν το παιδί ανακαλύπτει ότι κάθε πράγμα έχει ένα όνομα.

Όταν το παιδί περιορίζεται μόνο στο να κατανοεί την ομιλία των άλλων, σε στενή εξάρτηση από τους ενήλικες, δεν είναι σε θέση να εκφράσει λεκτικά τα συναισθήματά του, να εναντιωθεί και να απαιτήσει. Αντιθέτως, η ομιλία αποτελεί βασικό εργαλείο για τη βελτίωση προς όφελός του των σχέσεών του με το περιβάλλον.

Καθυστέρηση της εξέλιξης

Πολλές φορές όμως ενώ υπάρχει εσωτερικός λόγος, δεν έχει εμφανιστεί  ακόμα η ομιλία.  Οι γονείς των παιδιών αυτών, δεν πρέπει ν’ ανησυχούν, όταν η καθυστέρηση  είναι μερικών μόνο μηνών. Θα πρέπει να αρχίσουν να ανησυχούν όταν η καθυστέρηση κρατάει και μετά τους 18 με 20 μήνες.  Η καθυστέρηση αυτή τις περισσότερες φορές οφείλεται σε αρνητικές  επιρροές που προέρχονται από το οικογενειακό του περιβάλλον. Η έλλειψη ερεθισμάτων και θετικών προτύπων καθώς και οι συνθήκες διαβίωσης του κάθε παιδιού είναι λογικό να επηρεάζουν θετικά ή αρνητικά την εξέλιξη της ομιλίας του. Βέβαια, υπάρχει η πιθανότητα η καθυστέρηση αυτή να οφείλεται σε οργανικά αίτια, όπως ακουστικές διαταραχές , εγκεφαλοπάθειες, νευρολογικές παθήσεις κ.α.

Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της ομιλίας θα παίξει και το περπάτημα. Μ’ αυτόν τον τρόπο το παιδί έρχεται σε επαφή και ανακαλύπτει  διάφορα αντικείμενα που το ενδιαφέρουν. Έτσι το λεξιλόγιό του εμπλουτίζεται γρήγορα.

Οι περισσότερες έρευνες έχουν δείξει ότι τα κορίτσια μιλάνε νωρίτερα από τα αγόρια.

3,5 ετών και μετά

Μετά τα 3 ½ έτη αρχίζουν να αναπτύσσονται οι γραμματικές σχέσεις με συντακτικά και σημασιολογικά στοιχεία.

Επίσης, αναπτύσσεται και εμπλουτίζεται ταχύτατα το λεξιλόγιο, η γραμματική πλοκή και η καθαρότητα της προφοράς του παιδιού. Το παιδί έχει στη διάθεσή του μια ποικιλία  προτάσεων. Μπορεί, δηλαδή να χρησιμοποιήσει προτάσεις που αποτελούνται από δυο ή τρεις λέξεις με νόημα, τις οποίες χρησιμοποιεί αυθόρμητα ή για  απαντήσεις στις ερωτήσεις των άλλων.

Μέσα στα επόμενα δυο – τρία  χρόνια το παιδί των τριών ετών έχει ήδη κατακτήσει ένα υψηλό επίπεδο λειτουργία της κατανόησης της γλώσσας και της ομιλίας.

Στην ηλικία αυτή μπαίνουν οι βάσεις της γλωσσικής συμπεριφοράς που αφορούν τη φωνολογία, τη μορφολογία και τη σύνταξη.

Η ηλικία της φυσιολογικής εξέλιξης της ομιλίας και του λόγου είναι μεταξύ 1 1/2 με 4 1/2χρονών και ιδιαίτερα σημαντική κρίνεται το 2^ο και 3^ο έτος.

Θετικές επιδράσεις

Το παιδί της προσχολικής ηλικία εκδηλώνει μεγάλη περιέργεια  για τo τι συμβαίνει γύρω του και κατά συνέπεια και για τις λέξεις. Αρχίζει να κάνει ερωτήσεις (Τι είναι αυτό;) και παρουσιάζει μια θεαματική αύξηση του λεξιλογίου του.

Ο αριθμός των λέξεων που κατέχει το παιδί στα 3 και 4 χρόνια του έχει στενή σχέση, όπως προαναφέραμε, με το περιβάλλον με το οποίο έρχεται σε επαφή. Έτσι υπάρχουν παιδιά ίδιας ηλικίας που διαφέρουν πολύ στο λεξιλόγια και τις δυνατότητες σωστής διατύπωσης (γραμματική, συντακτική και σημασιολογική).

Η διαφορά αυτή βέβαια δεν οφείλεται πάντα στις επιδράσεις του κοινωνικού περιβάλλοντος του παιδιού. Πρέπει να λαμβάνονται επίσης  υπόψη και οι νοητικές ικανότητες του, η μνήμη και η θέληση του, κ. α.

Σημαντικός επίσης, είναι ο ρόλος του παιδικού σταθμού και του νηπιαγωγείου που θα πρέπει να φοιτούν όλα τα παιδιά της αντιπροσχολικής και προσχολικής ηλικίας όπως και του κινηματογράφου και της τηλεόρασης (όταν τα έργα είναι κατάλληλα για την ηλικία τους)

Ο κινηματογράφος και η τηλεόραση βοηθά στην ανάπτυξη του παθητικού λεξιλογίου, γιατί δεν δίνεται η δυνατότητα στο παιδί να κάνει ερωτήσεις και να αναπτύξει συζήτηση που ενεργοποιεί την σκέψη και τη γλώσσα του. Αντίθετα το ζωντανό περιβάλλον και η οικογένεια κινητοποιούν τον εσωτερικό λόγο, κάνουν το παιδί να εξωτερικεύσει τις σκέψεις του, να διατυπώσει ερωτήσεις και να επιδιώκει την ανάπτυξη του.

Στις περιπτώσεις της κανονικής εξέλιξης  – ανάπτυξης του παιδιού στο τέλος του 5^ου έτους της ηλικίας του η ομιλία είναι καθαρή φωνητικά και αρθωτικά και ικανοποιητική συντακτικά. Μετά το 6^ο έτος η γλώσσα γίνεται αντικείμενο συστηματικής μελέτης, γι’ αυτό και ο προφορικός λόγος-ομιλία θα πρέπει να είναι άρτια αναπτυγμένος.

Το λεξιλόγιο του προσεγγίζει τις 2000 περίπου λέξεις για να φτάσει στο τέλος του 5^ου έτους τις 2500 – 3000 λέξεις.**

Μέχρι τα έξι τους χρόνια τα παιδιά μαθαίνουν τη μητρική τους γλώσσα (αυτό δε σημαίνει ότι η ανάπτυξη της ομιλίας τους σταματά εδώ).

Κατερίνα Κωστούλα